Prusak / Karaluch

PRUSAK

Blattella germanica L – owad z rzędu karaczanów
Długośd: 10,5 – 13,5 mm
Barwa: brudnożółta z czerwonawym odcieniem i 2 brunatnymi
pasami na przedpleczu
Pokrywy dłuższe od ciała.
Rozwój z przeobrażeniem niezupełnym, jaja w kokonach (ootece)
przyczepione do odwłoka samicy aż do wyklucia się młodych.
Samica nosi kokon przez 4 tygodnie, aż wylęgną się z niego larwy.
Liczba jaj w ootece: 15 – 56, zwykle 30
Rozwój pokolenia trwa: 2 – 3 miesiące
Biegają po gładkich i pionowych ścianach
Gatunek synantropijny, wszystkożerny.
Żyje w pomieszczeniach ludzkich, składach, magazynach; powoduje
szkody, przenosi choroby (gruźlica, cholera).
Karaczan prusak (Blatella germanica), zwany też francuzem lub karakonem, pochodzi prawdopodobnie z
Azji, skąd po całym świecie został rozprzestrzeniony wraz z produktami lub na ich opakowaniach.
Samiec karaczana prusaka jest brunatnożółty z jaśniejszymi nogami i czułkami. Samica jest nieco
ciemniejsza. Na głowie znajdują się długie, cienkie, biczykowate czułki zbudowane z licznych członów. Są
one w ciągłym ruchu, gdyż dla karaczana są ważnymi narządami zmysłowymi. Prusaki często je czyszczą
przesuwając przez aparat gębowy. Larwy mają zdolnośd regeneracji utraconych członów czułków. Odnóża
prusaków są długie i mają charakterystyczne kolce na goleniach. Stopa zbudowana z 4 członów, który każdy
ma przylgi, a ostatni ma dodatkowo poduszeczkę i pazurki. Dzięki tak zbudowanym stopom, prusak może
łatwo poruszad się po gładkich i pionowym powierzchniach. Odwłok samicy jest szeroki i zwykle jest
przykryty skrzydłami. Odwłok samca jest wydłużony i wysmukły, a jego koniec nieznacznie wystaje poza
skrzydła. Odwłok prusaków jest wyraźnie segmentowany i na koocu zaopatrzony pierwotnymi wyrostkami
zwanymi cerci. Prusak ma dobrze wykształcone skrzydła, ale nie fruwa. Używa skrzydeł do lotu
szybowcowego lub jako spadochronu przy spadaniu z większych wysokości. Długośd ciała samca wynosi
około 10-12 mm, a samicy 12-16 mm.

Larwy są początkowo białe, potem ciemnieją. Larwy mają podłużne ciemne pręgi (kreski) na trójkątnym
przedpleczu, który ma zaokrąglone wierzchołki. Na odwłoku starszych larw znajdują się po 2 plamy na
każdym segmencie. Nimfy są brązowoczarne z jasnobrązowym paskiem przebiegającym przez środek
grzbietu. Larwy mają ciało silnie spłaszczone, co ułatwia im przedostawanie się przez wąskie szczeliny,
przebywanie w miejscach niedostępnych, w szparach, pod listwami podłogowymi, w pobliżu rur
kanalizacyjnych.

Samce są bardziej ruchliwe niż samice. Częściej przebywają poza kryjówkami, wędrują w poszukiwaniu
pokarmu, wody i samic. Ruchliwośd samców widoczna jest już w stadium larwalnym. Męskie larwy V
stadium wędrują się po całym pomieszczeniu i rzadko żerują, natomiast żeoskie nimfy przyjmują w tym
samym czasie duże ilości pokarmu i są dużo większe i cięższe niż nimfy męskie. Powstałe z nich samice są
dlatego o 20% większe niż samce. Rozwój larw męskich trwa 38-40 dni i w tym czasie linieją one 5-6 razy.
Rozwój larw, z których powstają samice, jest dłuższy i trwa 40-60 dni; linieją one 6-7 razy. Ciekawe jest to,
że rozwój nimf jest krótszy, gdy przebywają one w dużych grupach (koloniach) niż wtedy, gdy są trzymane
pojedynczo, w izolacji.
W dobrze rozwijającej się populacji prusaków larwy stanowią 85-90% wszystkich osobników. Rozwój
pokolenia trwa 6 miesięcy w temp. 22oC, a w temp. 30oC – 2,5 miesiąca. W optymalnych warunkach samce
żyją 4 miesiące, a samice – 6 miesięcy. W pomieszczeniach mieszkalnych żyją znacznie krócej.

Karaczan prusak jest owadem występującym gromadnie, najczęściej w lokalach z centralnym ogrzewaniem.
Karaczany produkują feromon agregacyjny w tylnym jelicie i związek ten dostaje się do odchodów samic i
samców. Odchody wabią więc inne karaczany do bezpiecznego miejsca. Feromony agregacyjne
oddziaływają na owady na odległośd 2-4 m od źródła, a więc słabiej niż feromony płciowe.
U owadów nocnych, w tym prusaków, kojarzenie odbywa się przy udziale feromonów płciowych. U
karaczanów samiec produkuje specjalne wydzieliny gruczołów grzbietowych (tergalnych). Te substancje
“zachęcają” samicę do kopulacji, są więc afrodyzjakiem. Samica zjada wydzielinę gruczołów tergalnych, gdy
podczas kopulacji znajduje się na grzbiecie samca.
Kojarzenie się i kopulacja odbywa się zwykle o określonej porze doby. Kopulują 7-10 dniowe samice i
samce, a czasem nawet młodsze. Samce łączą się w pary z różnymi samicami, lecz samice kopulują tylko
jeden raz w życiu lub czasem dwukrotnie. W 11-tym lub 12-tym dniu życia zapłodniona samica formuje 4-9
mm brązowy, nieco zakrzywiony kokon (ootekę), przytwierdzając go do kooca odwłoka. Formowanie ooteki
trwa 2 doby. Wewnątrz kokon jest podzielony na komory w dwóch szeregach, każda z jednym podłużnym
jajem. Na zewnątrz kokon ma poprzeczne bruzdy odpowiadające położeniu komór jajowych. Ma długośd
5,5 mm i szerokośd 2,5 mm. Kokon dobrze chroni jaja i znajdujące się w nim larwy przed działaniem
szkodliwych czynników z zewnątrz, w tym przed działaniem insektycydów.
Samica nosi ootekę przez 2-4 tygodnie (w temperaturze pokojowej około 24 dni, a w 30oC – 15 dni). Wtedy
większośd czasu spędza w kryjówce, z której wychodzi na krótko, aby żerowad. Gdy powstają z jaj larwy,
samica składa kokon, wybierając bezpieczne (np. wolne od insektycydów) miejsce, w którym larwy mogą
szybko znaleźd pokarm i wodę. Ooteka wtedy pęka wzdłuż grzbietowego brzegu w wyniku nacisku ciała
larw, które pobrały powietrze do swego ciała (odwłoka). Gdy w ootece jest za mało larw, wówczas one nie
są zdolne opuścid kokonu i zostają w nim uwięzione.
Samica w ciągu życia składa do 4-8 kokonów (najczęściej 6). Zdarza się, że ooteka jest formowana przez
samicę, która nie była zapłodniona, lecz z jaj umieszczonym w takim kokonie nie wylęgają się larwy.
Z pękniętej ooteki wychodzi 30-40 małych, jasno ubarwionych larw. Larwy kształtem przypominają owadydorosłe.

W miarę rozwoju ciemnieją, wyrastają im skrzydła i cerci, a także zwiększa się liczba członów w ich
czułkach (od 26 członów zaraz po wylęgu do 87 członów u owadów dorosłych). Najpierw larwy opuszczają
jaja umieszczone w środkowej części ooteki, a potem larwy wychodzą z jaj znajdujących się w obu koocach
kokonu. Po opuszczeniu kokonu białe larwy są dośd aktywne, a już po godzinie ich ciało ciemnieje. Mogą
przez krótki czas pozostawad przy opuszczonym kokonie, ale najczęściej rozchodzą w poszukiwaniu
pokarmu i kryjówek.
Karaczan prusak pochodzi z krajów ciepłych, dlatego jest bardzo wrażliwy na niską temperaturę (-2oC zabija
wszystkie stadia) i najchętniej lokuje się w magazynach, szpitalach, zakładach gastronomicznych,
piekarniach, kuchniach i innych ogrzewanych pomieszczeniach, gdzie zjada resztki produktów spożywczych
człowieka. Szczególnie lubi ziemniaki, marchew, owoce, pieczywo, mąkę i cukier. Wybiera pokarmy o dużej
zawartości wody. Pomimo swej wielożerności owady te nie mogą rozwijad się w pomieszczeniach, w
których znajdują ubogi w białko pokarm. Tak bardzo potrzebują białka, że często zjadają swoich
pobratymców, szczególnie wtedy, gdy są okaleczone lub nie zrzuciły do kooca oskórka larwalnego.
Cykl dobowy prusaka obejmuje okres agregacji w kryjówce i poszukiwanie pożywienia i wody poza
kryjówką. Prowadzi nocny tryb życia. Na dzieo kryje się pod podłogami, w szczelinach i w innych ukryciach.
Wykazuje wybitnie ujemny fototropizm, czyli unika światła. Podobnie jak inne owady (gąsienice, larwy
wodnych chrząszczy, mszyce) karaczany odbierają bodźce świetlne całą powierzchnią ciała. Nagły ruch
powietrza lub wstrząs podłoża powoduje szybką ucieczkę prusaków do kryjówek. Podrażnione karaczany
produkują 2-heptanen, który jest dla nich substancją obronną, a dla niektórych mrówek feromonem
alarmowym.
Żywi się wieczorem, tuż po zapadnięciu zmroku i krótko przed świtem. W temperaturze 22oC małe larwy
mogą przeżyd 10 dni bez pobierania pokarmu, dorosłe samce 40 dni, a samice 15 dni. Samiec prusaka jest
więc bardzo wytrzymały na głodowanie, a samica jest szczególnie wrażliwa na głód w okresie
reprodukcyjnym (w okresie formowania kokonu).
Mimo, że prusak przystosował się do życia w pomieszczeniach zamkniętych o stosunkowo stałej
temperaturze i wilgotności i o zaburzonym fotoperiodzie przez sztuczne oświetlenie, obserwuje się w
rozwoju populacji szkodnika pewną sezonowości. Liczniejsze są prusaki w pomieszczeniach mieszkalnych
wczesną wiosną i późnym latem. Zimą jest ich nieco mniej w niektórych pomieszczeniach. Najczęściej
jednak rozmiar populacji prusaka jest stały w ciągu całego roku i nie zaznacza się gwałtownymi spadkami w
liczebności dorosłych i form rozwojowych.

Prusaki występują najliczniej w wilgotnych kuchniach i łazienkach, w których znajdują pokarm i wodę. Gdy
w tych pomieszczeniach brakuje pokarmu lub dostęp do wody jest ograniczony, wtedy prusaki
przemieszczają się do pokoi mieszkalnych. Większośd prusaków jest jednak bardzo przywiązana do swojej
kryjówki w danym pomieszczeniu, którą opuszcza tylko w celu poszukiwania pokarmu i wody. W
mieszkaniach przebywają w szczelinach ścian, za listwami, szafami, boazerią, pod kuchenkami i
zlewozmywakami.
W blokach mieszkalnych prusaki nie zasiedlają mieszkao równomiernie, lecz liczniej występują w jednym
lub kilku mieszkaniach, w których nie jest utrzymywana czystośd, a jednocześnie jest dużo dostępnego
pokarmu i wody. Prusaki niechętnie przemieszczają się z jednego mieszkania do drugiego lub z jednego
pokoju do drugiego. Wędrówki starszych nimf i osobników dorosłych występują wówczas, gdy wszystkie
bezpieczne kryjówki są przegęszczone lub dokucza im długotrwały głód.
Szkodliwość prusaków polega na zanieczyszczaniu produktów spożywczych wylinkami, odchodami,
pleśniami i bakteriami powodującymi gnicie produktów. Odgrywają bardzo ważną rolę w przenoszeniu
chorób bakteryjnych i wirusowych (biegunka, dżuma, trąd, cholera, gruźlica i inne) oraz pasożytów (glisty).
Często występują w szpitalach i uczestniczą w szerzeniu się zakażeń wewnątrz szpitalnych. Mogą także
powodować alergie u ludzi. Zgromadzone w dużej liczbie prusaki wydzielają charakterystyczny, niemiły
zapach.

KARALUCH
Blatta orientalis L – owad z rzędu karaczanów
Długośd: do 3 cm
Barwa: brunatnoczarna
Jaja sa umieszczane w ootece, t.j. w kokonie jajowym Samica
nosi kokon około 5 dni. Po 60-90 dniach po złożeniu wychodzą
z niego larwy.
Liczba jaj w ootece: zwykle 16
Rozwój pokolenia trwa: 3-4 lata
Nie mogą biegad po gładkich i pionowych ścianach.
Gatunek synantropijny.
Żyje w kuchniach, magazynach itp., szkodnik produktów
spożywczych.
Karaczan wschodni (Blatta orientalis) zwany jest też karaluchem lub szwabem, chociaż pochodzi z tych
obszarów północnej Afryki, w których latem są wysokie temperatury, a zimą umiarkowane. Gatunkowa
nazwa “wschodni” jest więc myląca, gdyż akurat na wschodzie występuje rzadko, za to jest popularny na
Zachodzie, w Ameryce Północnej i Europie. Zasiedla nie tylko wnętrza pomieszczeo, lecz też bytuje na
zewnątrz budynków mieszkalnych, gdzie w niektórych krajach może występowad przez cały rok.
Karaczan wschodni jest większy (od 18 do 30 mm) od prusaka i ma ciemnokasztanowe, nawet prawie
czarne, błyszczące, płaskie ciało o krępej, masywnej budowie. Skrzydła i nogi ma jaśniejsze. U samców
skórzaste okrywy zakrywają w 2/3 odwłok, u samic występują w postaci małych wyrostków, a nawet może
ich nie być. Karaczany nie fruwają. Czułki samców są dłuższe od ciała, samic nieco krótsze. W populacji
szkodnika jest zawsze więcej samic. Larwy są ciemnobrązowe lub czerwonobrązowe i dlatego czasem
mylone z karaczanem amerykańskim. Larwy zaraz po wyjściu z jaj mają 6 mm długości i są białe. Po kilku
dniach stają się żółte, a potem po każdym linieniu są coraz ciemniejsze.
Karaczan wschodni porusza się powoli. Między pazurkami ostatniego członu stóp nie występuje u nich
poduszeczka, która jest pomocna przy poruszaniu się po gładkich i pionowych powierzchniach. Szkodnik
występuje dlatego w najniższych kondygnacjach budynków (pomieszczenia piwniczne i parterowe),
podobnie jak karaczan amerykański.

Karaluchy żerują i rozmnażają się w części podłogowej pomieszczeo. Lubią ciepło, ale żyją i rozmnażają się
także w pomieszczeniach nieogrzewanych, a nawet chłodnych. Preferują temperaturę w zakresie od 20-29oC,
dlatego występują najliczniej w miejscach ciepłych, a więc obok pieców, rur z ciepłą wodą, za
kaloryferami w mieszkaniach, piekarniach, cukierniach, zakładach gastronomicznych, na statkach. Nie są
związane z zasiedlonym pomieszczeniem i w poszukiwaniu pokarmu mogą przedostawad się z piwnic do
kuchni po rurach wodociągowych lub przez nieszczelne drzwi.
ENCYKLOPEDIA SZKODNIKÓW Strona 6
Larwy i dorosłe karalucha wychodzą z kryjówek po 1-2 godzinach po zachodzie słooca i poszukują
pożywienia. Są wszystkożerne. Żerują w odpadkach, zjadają martwe owady i inne zwierzęta, jedzą też
odchody ptaków, atakują ślimaki. Chętnie zjadają przechowywane warzywa, np. buraki, marchew i
ziemniaki. Zjadają i rozwijają się na resztkach pokarmowych ludzi. Karaluch jest jednak bardziej wrażliwy na
brak wody w pokarmie i otoczeniu niż gatunek poprzedni.
Produkty, na których żerują karaluchy, zanieczyszczane są kałem podobnym do odchodów myszy oraz mają
nieprzyjemny zapach pochodzący z wydzielin gruczołów skórnych. Występując licznie wydzielają bardzo
przykrą woo.
Większośd samic i samców poszukuje nocą pożywienia w odległości 2 m od swoich kryjówek. Mała częśd
populacji udaje się na odległośd ponad 20 m, a samice z kokonem poszukują bezpiecznego miejsca do
ukrycia ooteki w odległości ponad 25 m od kryjówki.
Zimują starsze nimfy, które są zimą nieaktywne i tylko wyjątkowo żerują. Karaluchy są aktywne od wczesnej
wiosny. Późną wiosną linieją w osobniki dorosłe. Kopulacja następuje po 10 dniach od ostatniej wylinki, a
po następnych 10 dniach formowana jest ooteka. Ooteka jest duża, długości 10-12 mm i szerokości 6 mm.
Jest nieco wygięta, barwy czarnobrązowej. Samica nosi ootekę przez 1-2 dni. A więc, zaraz po uformowaniu
samice ukrywają kokony w bezpieczne miejsca. Samice czasem przykrywają ooteki drobinami substratu,
który przeżuwają i mieszają ze śliną.

Rozwój jaj w ootece trwa w zależności od temperatury 40-80 dni. Z jednego kokonu może wyjśd 16 larw, a
samica w ciągu życia może złożyd zwykle od 8 do 10 kokonów. Rekordzistki uformowały nawet 25 kokonów,
a nawet więcej. Żywotnośd jaj w kokonie waha się od 40 do 80%. Niezapłodnione samice mogą tworzyd
ooteki, lecz tylko z niektórych z nich wylęgają się larwy.
Rozwój zarodkowy w temperaturze 30oC trwa 42 dni, w 25oC – 57 dni, a w 21oC – 81 dni. Larwy rozwijają
się w temperaturze powyżej 22oC. Larwy są długości 6 mm i jasnobrązowe. Linieją wiele razy, a ich ciało
stopniowo ciemnieje. Rozwój samców jest szybszy niż samic. Nimfy męskie linieją 7-8 razy, a ich rozwój
trwa 5 miesięcy. Żeoskie nimfy linieją 9 lub 10 razy w ciągu 6 miesięcy. Przy nieodpowiednim pokarmie
rozwój może się przedłużyd do 3-4 lat. Osobniki dorosłe żyją do 4 miesięcy. Potencjał rozrodczy samicy
wynosi 100 larw/samicę.
Wiosną w populacji karalucha przeważają osobniki dorosłe. W miesiącach letnich stopniowo rośnie udział
larw i nimf. Pod koniec lata lub wczesną wiosną populacja składa się z nimf ostatnich stadiów rozwojowych,
które zimują w kryjówkach znajdujących się w różnych szczelinach i pęknięciach muru piwnicy lub
pomieszczeo parterowych.
Karaluch nie jest u nas tak pospolity jak prusak. Decydują o tym jego zwyczaje i wymagania środowiskowe.
Karaluch porusza się bardzo wolno. Jest dużym owadem, więc nie zawsze znajduje właściwe dla siebie
kryjówki w pomieszczeniach mieszkalnych i produkcyjnych. Charakteryzuje się bardzo długim rozwojem
pokolenia i małą zdolnością do rozprzestrzeniania się, co uniemożliwia mu znalezienie miejsc dogodnych do
zasiedlenia. Wypierany bywa ze swoich kryjówek przez prusaka lub karaczana amerykaoskiego.
Karaluchy są bardzo wrażliwe na niesprzyjające warunki. Szybko giną w niskich i wysokich temperaturach.
W temperaturze 42-43oC w powietrzu wilgotnym martwe są już po jednej godzinie.
Szkodliwośd karaczana wschodniego i karaczana prusaka jest podobna. Karaluchy niszczą i zanieczyszczają
żywnośd, mogą przenosid niebezpieczne choroby wirusowe i bakteryjne na powierzchni ciała lub poprzez
odchody. Są także nosicielami pasożytów jelitowych: glist, owsików i tasiemców. Niektórzy uważają nawet,
że karaluchy zauważone w pomieszczeniu, w którym dotychczas nie występowały, wróżą pogrzeb.
Stopieo opanowania pomieszczeo przez karalucha należy oceniad w porze wieczornej lub nocnej, po
zapaleniu światła. Zwrócid trzeba wtedy uwagę na podłogę, okolice listew podłogowych i stykające się z
nimi części ścian, naroża ścian, pobliża rur, zlewozmywaków, wanien, kuchenek. O obecności tych
szkodników świadczą również znajdowane resztki pancerzyków chitynowych, kokony i odchody oraz
charakterystyczny, nieprzyjemny zapach utrzymujący się w pomieszczeniu.

Szkodliwość karaczanów
Przypisuje się im duże znaczenie sanitarne. Znane są jako przenosiciele grzybów, wirusów, pierwotniaków i
około 40 gatunków bakterii, które są chorobotwórcze dla ludzi i zwierząt domowych. Są pośrednimi
gospodarzami 12 gatunków płazioców. Chociaż są zakażone patogenami, mało jest jak dotąd wiarygodnych
dowodów na to, że odgrywają ważną rolę w przenoszeniu chorób i pasożytów na ludzi. Karaczany
rozprzestrzeniają czerwonkę, tyfus, cholerę, dyfteryt, trąd, tężec, nosaciznę, gruźlicę i jaja glist.
Wywołują uczulenia u wrażliwych ludzi. Oddychanie zapylonym powietrzem, w którym unoszą się cząstki
odchodów lub wylinek karaczanów jest przyczyną reakcji astmatycznych u wielu osób. Alergogeny od
prusaków i karaczanów są po alergogenach od roztoczy kurzu domowego najpospolitsze. W domach z
prusakami, wrażliwośd u dzieci astmatycznych wynosi nawet 79%. W Europie około 10% pacjentówalergików
jest uczulonych na te owady.
Dawniej niektóre lekarstwa były sporządzone z owadów, w tym z karaczanów. Bóle uszu leczono
karaczanami zmielonymi z oliwą. Ekstrakt z karaczana wschodniego do dzisiaj jest stosowany w krajach
Bliskiego Wschodu przeciw opuchliźnie, a ponadto jako środek ułatwiający zrastanie się kości i regulujący
menstruację u kobiet.